Neolitik ve Antik dönemin başlıca içeceği birayı yazdıktan sonra şarabı yazmasam eksik kalırdı elbet. Bu haftaki yazımda da şarabın tarihçesine resimler ve mitoloji aracılığıyla bakalım istedim. Şarap, antik dönemden günümüze kadar dünya çapında keyif ve zevk veren bir rahatlama içeceği olmuş. Eski mitler de insanların ilk şarap deneyimini böyle anlatıyor. Tıpta ilaç olarak kullanımı da antik çağlara dayanıyor. Şarabın tadını hem bireysel olarak, hem de başkalarıyla birlikte sosyalleşerek çıkarıyoruz. Ölçülü kullanıldığında üzerimizdeki gerginlikleri azaltmak ve sosyalleşmek anlamında bizi iyi bir havaya sokan şarap, elbette doğal olarak kahkahaya, şarkıya ve dansa yol açar. Umutlarımızı ve özlemlerimizi ifade etmek için şarap eşliğinde kadeh kaldırır, kutlamalar yaparız.
Öncelikle üzüm yetiştiriciliğine, şaraba dönüşmesine ve yayılımına bakalım… Şarap, antik Akdeniz’de üretilen en popüler içecekti. Zengin bir mitoloji, günlük tüketim ve ritüellerdeki önemli rolü ile şarap, kolonizasyon süreci aracılığıyla Akdeniz’in kıyı bölgelerinin tamamına ve ötesine yayılacaktı. Bağcılık, yani üzüm yetiştiriciliği ve şarabın hazırlanması, Helenistik Çağ’dan çok önce, Kafkaslar ve Zagros’un dağlık bölgelerinde (bugünkü Gürcistan ve İran’da) yaklaşık 8000 yıl öncesine kadar izlenebilir. Neolitik dönemde (MÖ 5. bin yılın ortaları) Balkanlar’da ve Levant’ta zaten uygulanıyordu. Klasik Yunanistan, elbette, şarap tüketimine ilişkin ayrıntılı kültürüyle ünlüdür. Yunan kolonizasyonunun şarap kültürünü kuzey Akdeniz ve Karadeniz kıyılarına yaydığı ve böylece Etrüsk uygarlığı, Romalılar, Keltler ve İskitler ile paylaştığı unutulmamalıdır.
Nil Deltası ve Mısır vahalarında, şarap üretimi ve tüketimi en azından Eski Mısır Krallığı’na (MÖ 3. bin yılın sonları) kadar uzanır. Kraliyet bağlarında ağırlıklı olarak kırmızı şarap üretilirdi. Bununla birlikte, Tutankhamun’un ünlü mezarında, sürahilerde -muhtemelen ithal şaraptan- beyaz şarap kalıntıları da bulundu.
30° ile 50° kuzey arasındaki coğrafi bölgelerin çoğunda, yıllık 10-20°C izotermleriyle doğal olarak yetişen asma, muhtemelen ilk olarak Neolitik dönemden önce Kafkasya bölgesinde yetiştirilmiş. Neolitik Devrim’in başladığı yerden çok uzak olmayan Kafkas dağlarında yer alan Gürcistan, 8.000 yıl sonra hala şarap aşığı olarak tanımlanıyor. 500’den fazla yerel üzüm çeşidine sahip olması, insanların burada uzun süredir üzüm yetiştirdiğinin bir işareti. Üzümleri şaraba dönüştürme uygulaması Kafkasya’dan Yakın Doğu ve Akdeniz’e yayılmış. Klasik dönemde Mısır, Mezopotamya, Fenike ve Miken / Yunanistan’da işlenen şarap, ritüel ve günlük yaşamın önemli bir parçasıydı. Akdeniz’de ticaret yolları oluşturulduğundan, şarap tüketimi ve üzüm yetiştiriciliği Karadeniz’den Kuzey Afrika kıyılarına ve İber yarımadasına yayıldı. Böylece şarap yapımı, antik dünyadaki kültürel kolonizasyonun en görünür tezahürlerinden biri haline geldi. Gerçekten de, Galya ve İspanya’da bağcılık o kadar başarılı olmuştu ki, MS 1. yüzyıldan itibaren Akdeniz’in başlıca şarap üreticileri olarak İtalya’nın yerini almışlardı. Geç Antik Çağ’da bağcılık, Almanya’daki Moselle gibi uygun kuzey Avrupa bölgelerini kapsayacak şekilde daha da yayılmıştı.
İtalya’da, Caecuban ve Falernian gibi belirli üzüm bağları yüksek bir itibara sahipti. Roma yakınlarındaki Alban Tepeleri, Campania bölgesi ve Kuzeydoğu İtalya, özellikle kaliteli şaraplarıyla dikkat çekiyordu. Endüstri son derece kazançlı hale gelmişti ve günümüze ulaşan yazıtlarda belirtildiği gibi, şarabın satışı, ihracatı ve garantili kalitesi ile ilgili düzenlemeler getirilmişti. Büyük ölçekli üreticilerin yanı sıra, çoğu mülkün özel tüketim için kendi üzüm bağları olurdu. Örneğin Pompeii’de villaların üçte ikisinde üzüm bağı vardı. Üzümler hasat edilir ve daha sonra büyük çanak çömlek kaplarda, sepetlerde, taş fıçılarda veya bir toplama kanalına eğimli basit bir karo zeminde ayakların altında preslenirdi. İşlem, kırma verimliliğini artıran ve daha sonra MS 1. yüzyıldan itibaren daha da iyi vidalı preslere dönüşen kiriş ve ağırlık preslerinin icadıyla daha karmaşık hale geldi. Yunan adalarındaki birçok bağ, şarabı daha pürüzsüz hale getirmek ve asitliği artırmak için preslenmiş şıraya deniz suyu ekledi.
Antik dönemde şarap tipik olarak, havanın serinletici hareketine izin vermek için delikli duvarları olan, açık çatılı binalarda kısmen toprağa yerleştirilmiş büyük pişmiş toprak kavanozlarda fermente edilirdi. Hazır olduğunda, şarap daha sonra boşaltılır ve nakliye için genellikle bir kil tıpa veya reçine ile kapatılan kil amforalarda saklanırdı. İhracata yönelik bu amforalar genellikle kökenlerini belirtmek için damgalanırdı. Şarap, pazarlarda ve Roma dünyasında özel şarap dükkanlarında satıldı. Romalılar en çok tatlı beyaz şaraplara değer verirdi (bu tür, daha ilkel üretim süreci nedeniyle günümüzün şaraplarından çok daha bulanık olurdu). Kartacalılar da benzer bir tada sahipti ve güneşte kurutulmuş üzümlerden yapılan ünlü bir tatlı beyaz şarap üretiyorlardı. Şarap, katkı maddesi içermeyen saf bir içecek olarak en iyisi olarak kabul edilmişti; ancak bazen kötü niyetli üreticiler ve satıcılar, kötü şarabın veya iyi hali geçen şarabın tadını gizlemek için çeşitli maddeler (baharatlardan bala kadar her şey) eklemişlerdi.
Başlangıcından günümüze kadar, şarap zevk vermenin yanı sıra dini bir boyuta sahip olurken, önemli yaşam ritüellerimizin de bir parçası oldu. Roma Katolikleri, Piskoposluk, Lüteriyenler, Doğu Ortodoksları ve diğerleri için ibadet şarap olmadan tam ve geçerli değildir. Yahudiler için şarap Şabat, Hamursuz Bayramı ve evlilikleri kutlamak için gereklidir. Bar ve Bat Mitzvah’larında ise popülerdir. (Bar Mitzvah inançlı Yahudi erkek çocukları, Bat Mitzvah ise inançlı Yahudi kız çocukları için yapılan bir çeşit reşit olma törenidir) Bunun nedeni, geleneksel olarak insanların şarabın fiziksel, kültürel, dini ve dmanevi olarak derin bir güce ve değere sahip olduğunu düşünmeleridir. Şarap bu yüzden diğer tüm alkollü içeceklere göre daha yüksek bir kültürel statüye sahiptir. Bugün tüm içeceklerimiz arasında sadece şarabın kutsal anlamı vardır.
Şarap keşfedildikten sonra, onu bir tanrıya atfetmek doğaldı, çünkü üzüm suyu anlaşılmaz bir şekilde şaraba dönüşmüştü. Fermantasyon sürecinin kendisi büyüleyiciydi. Baloncuklar sızar ve patlar, çatırtı ve patlama sesleri çıkarır. İşlem, ateş gibi ısı üretir. Yayılan karbondioksitin kokusunu almak kişinin başını döndürebilir. Eskilere göre, fermantasyon büyülü görünüyordu – arkasında veya kelimenin tam anlamıyla içinde bir tanrı veya tanrıça görünmeliydi. Sonuçta tarihe bakıldığında, “şarabın tadı hoş bir şiir gibidir” diyen Louis Pasteur’ün on dokuzuncu yüzyıldaki keşiflerine kadar, mayalar aracılığıyla fermantasyonun nasıl çalıştığını öğrenememiştik. Şarabın ilahi olduğunu düşünmenin bir diğer nedeni de sarhoş edici etkisiydi. Bu da doğaüstü görünüyordu. İnsanlara göre sadece şarapta değil, aynı zamanda asmalar ve üzümlerde de tanrısallık vardı. Bu, sarhoşluğun sadece zevk için değil, tanrılar tarafından mümkün kılınan bir ilahi vecd şekli olduğu anlamına geliyordu. Bu nedenle şarap, kişinin tanrılarla temas kurabileceği ve deneyimleyebileceği bir araçtı. Ve doğal olarak, şarap tanrıları ortaya çıktı. Eskiler şarabın içinde bir tanrı ve onun kanı bulunduğunu düşünüyordu ve insanlar bu sayede şarabı içerek tanrısallıktan pay alıyorlardı. İnsanlar tanrısallığı bu düşünce ve eylemle deneyimlediler. Şarabı içerek tanrının artık içlerinde olduğuna inanıyorlardı. Cennet ve dünya arasında aracılık yapan şarap, insanları tanrılara yaklaştırıyordu ve insanlar tanrısal deneyimler yaşıyordu. Bu tür deneyimler yoluyla insanlar tanrı ile kişisel bir ilişki geliştirebilirlerdi. Bu, bir şarap tanrısının özellikle güçlü bir yönüydü. Diğer tanrılar insanlara daha uzaktı ve insanlığa veya bireysel insana daha az önem veriyor gibiydi. Ancak Dionysos gibi bir şarap tanrısı, gerçekten hissedilebildiği için insanlar için önemli bir tanrıydı. Doğal olarak, kişisel bir tanrı, bir kurtarıcı olarak hizmet edebilirdi. Dionysos dininin bu kadar popüler ve güçlü olmasının ve insanlara sonsuz yaşamın bahşedildiği Dionysos gizemlerinin yayılmasının nedeni budur. Şarap, fiziksel olduğu kadar ruhsal dönüşümün de bir aracıydı. Doğal olarak, şarap, şarapta bulunan ilahın özünden gelen bir armağan olarak kabul edilmişti. Bir kimsenin bağları ve şarabı bolsa, bereketlenmişti. Bununla birlikte, eğer kişinin bağları ve şarabı azsa, o kişi muhtemelen yaptığı veya yapmadığı bir şey yüzünden gözden düşmüştür; bu yüzden kişi ritüeller, yardımlar ve doğru davranış yoluyla iyilik kazanmalıdır. Ve böylece şarap, tanrıları yatıştırmak ve ikna etmek için tasarlanmış dini ritüellerin merkezi bir unsuru haline gelmişti.
Şarap ve Mitler
Dionysos
Yunan mitolojisine göre, şarap Dionysos tarafından icat edilmiş. Dionysos (Roma mitolojisinde adı: Dionysus olarak da bilinen Bacchus), antik Yunan şarap, eğlence ve tiyatro tanrısıydı. Olimpos Dağı’nın ‘kötü çocuğu’ olarak, belki de Olimpos tanrılarının en renklisiydi. Yunan mitolojisinde Dionysos, Zeus ile Semele’nin (Kadmos ve Harmonia’nın kızı) oğlu olmasına rağmen, annesi ona hamileyken öldüğünde hayata iyi bir başlangıç yapamaz. Zeus’un kıskanç eşi Hera, Semele hamileyken ilişkiden haberdar olur. Yaşlı bir kocakarı şekline bürünen Hera Semele’ye arkadaşça yaklaşır ve onun güvenini kazanır. Böylece Semele sırrını açıklar ve kocasının, bebeğinin babasının Zeus olduğunu söyler. Yaşlı kadın halindeki Hera Semele’ye inanmamış gibi davranır ve böylece Semele’nin zihnine şüphe tohumları eker. Merak ve şüphe içinde Semele Zeus’tan tüm tanrısal özellikleriyle karşısına çıkmasını ister, böylece onun tanrı olduğuna, gerçekten Zeus olduğuna inanacaktır. Zeus fikrini değiştirmek ve Semele’nin bu isteğini geri çevirmek için uğraşsa da başaramaz ve Semele’nin ısrarıyla kendisini göstermeyi kabul eder. Fakat, faniler bir tanrıya ölmeden bakamayacakları için, Zeus’un tanrısal hâli karşısında Semele alevler içinde yok olur, ölür.
Dionysos Büyük Menderes ovasında, günümüzdeki Sultanhisar kasabası yakınındaki Nysa kentinde büyür. Dionysos’un adına yapılan tapınakların en önemlileri antik dönem Anadolu’sunda yer alır.
Dionysos, diğer birçok Yunan mitinde bir kahramandı. Frigya Kralı Midas, tanrının baş takipçisi ve içki arkadaşı Silenus’u bir içki içtikten sonra bahçesinde kötüleşmiş olarak bulduğunda, kral onu besler ve Dionysos’a geri verir. Dionysos minnettarlığının bir göstergesi olarak Midas’a bir dilek hakkı verir. Kral dokunduğu her şeyin altına dönüşmesini ister ama ne yazık ki buna yiyecek ve su da dahildir; bu yüzden kral neredeyse açlıktan ve susuzluktan ölecek hale gelir, ta ki Dionysos Midas’a Paktolos nehrinde yıkanmasını söyleyerek hediyesini geri çevirene kadar.
Dionysos kültü, MÖ 6. yüzyıldan itibaren Atina’daki Yunan dininin önemli bir parçası haline gelir ve Atina ile diğer şehirlerin Dionysia Festivali’ne, daha sonra Roma’nın Bacchanalia‘sına dönüşür. Naxos adası, şarap tanrısı için özellikle önemli bir sığınaktır. Ayrıca Atina’da Dionysos’un bir tapınağı ile tiyatrosu ve Dion’da (MS 2. yüzyıl) bir tanrı tapınağı vardır ve bu tapınak Miken kökenlidir. Dionysos genellikle MÖ 4. ve 5. yüzyıl tasvirlerinde sakallıdır ancak sonraları sıklıkla sakalsız tasvir edilmiş. Genellikle asma, *thyrsos ve bir kantharos – şarap için içme kabı – veya bir içki boynuzu ile özdeşleştirilir ve bazen bir sarmaşık çelengi takar veya bir panter postu giyer. Sıklıkla oldukça efemine bir figür pozundadır ve bazen Parthenon’un doğu alınlığındaki ünlü heykel gibi (MÖ 447-432) bir katır üzerinde veya uyuşuk, uzanmış bir pozda gösterilir. Bir başka ünlü temsil, Praksiteles’li Hermes’in (MÖ 330) kollarında bir bebek gibidir. Naxos ve Mende sikkeleri, tanrıyı MÖ 6. ila 4. yüzyıllar arasında tasvir etmiş ve MÖ 5. yüzyılda Girit, Thebes ve Thasos sikkelerinde görünür.
*Thyrsos ya da Thyrsus, ucunda çam kozalağı takılı bir sarmaşık ya da şarabın simgesi olan asma dallarıyla sarılı bir değnek. Tanrı Dionysos’un simgesi.
‘’Dionysos ile şarabın ilişkisi en iyi ‘Bakkhalar’ tragedyasının dizelerinde anlatılır:
“…Üzüm suyunu bulup insana veren odur. Bu içki dertlilerin derdini avutur; onu içenleri tanrı uykuya kavuşturur, onlara günlük üzüntülerini unutturur. İnsanların dertlerine başka deva yoktur. Bu tanrı, insanların tanrıları memnun etmek için içtikleri şarabın kendisidir; bundan ötürü saadetimizi ona borçluyuz…” -İnanç Yamaç/ Antakya Mozaikleri Işığında Dionysos ve Şarap
Alkol aynı zamanda hem dünyadaki yerli geleneklerde hem de bazı büyük dünya dinlerinde kutsal bir ayindir. Arkeolog Patrick McGovern’ın gözlemlediği gibi, “Antik ya da modern dünyanın neresine bakarsak bakalım, tanrılarla ya da atalarla iletişim kurmanın başlıca yolunun, alkollü bir içecek olduğunu görüyoruz. İster Eucharist’in şarabı, ister Sümer tanrıçası Ninkasi’ye sunulan bira olsun; ister Vikinglerin bal likörü veya bir Amazon ya da Afrika kabilesinin iksiri olsun.’’
İnsanlar tanrılara ve ilahi güçlere inandıklarında, onlar hakkında mitoloji kurgulamaya başlarlar. Şarap söz konusu olduğunda mitler, şarabın nasıl, nerede ve ne zaman ortaya çıktığı ve keşfedildiği, şarap tanrılarının kimler olduğu, ne yaptıkları ve şarabın kutlamalardaki, dini ritüellerdeki ve maneviyattaki rolü gibi şeyleri açıklar. Şarap mitlerinde tekrar eden arketipsel bazı temalardan birine en iyi örneklerden biri Yaratılış ve Medeniyet temasıdır. Medeniyetin yaratılması ve evrimi de dahil olmak üzere, şarabın yaratılıştaki rolü ve sembolizmini de içerir. Yaratılış mitlerinde, olayların ilk hali, genellikle kaos olarak adlandırılan düzensizlik ve biçimsizlik durumudur. Yaratma, kaosu düzene dönüştürmekten ibarettir; normalde bir yaratıcı tanrı bunu halleder. Bu süreç şunları içerir: önceden var olan kaotik ilkel cevheri, her biri kendi özelliklerine, işlevine ve adına sahip çok sayıda şeye ayırarak ona biçim vermek. Yaratılış süreci daha yüksek insan uygarlığına doğru ilerlemeye devam ederken, bu süreçte çok önemli olan, vahşi doğada yiyecek aramak zorunda olmanın tam tersi olan tarımın yükselişidir. Asmanın evcilleştirilmesi ve şarap yapımı da burada devreye girer. Bağcılık ve şarapçılık yüksek uygarlığın örnekleridir. Bu nedenle İncil’de Nuh’un tufandan hemen sonra bir bağ dikmesi önemliydi; bu hareket, yeni ve potansiyel olarak daha iyi bir uygarlığı başlatır. Efsanelerde üzüm bağları ve şarap medeniyetin başarılarını simgeliyordu. Şarabın tasvir biçimleri, kültürün zirvesindeki insanlar tarafından zevk alınan ve aynı zamanda ilkel insanlara (ya da zoomorfik efsanevi varlıklara) onları dönüştürmenin ve uygarlaştırmanın bir yolu olarak tanıtılması şeklindeydi. Bu arka plan göz önüne alındığında, bağcılık ve şarapçılık, kozmik anlamda bile yaratıcı süreçler olarak görülüyordu. Bağcılar ve şarap üreticileri, kaostan düzen yaratmada, doğadan bir şeyi medeniyetin zaferine dönüştürmede örnek bir kültürel rol oynadılar. İlahi malzemeyi kullandılar, ancak insan elleriyle çalıştılar; bu nedenle ayrıcalıklı işleri kutsal, ruhsal ve Promethean idi. Ürünleri insan yaratıcılığının ve kültürünün zirvesini temsil ederken, bir kısmı tanrılara, tapınaklara iade edildi ve burada tanrı(lar)a bir sunum haline geldi. Ekmek ve şarap sunmak, kültürün üretebildiğinin en iyisini vermek olarak düşünülüyordu, ki bu ancak insanların içinde en iyiyi uygulayarak üretilebilirdi. Böylece, psikolog Carl Jung’un gözlemlediği gibi, bu ürünler aynı zamanda üretimlerinin psikolojik koşullarını, yani insanı böyle bir yaratmaya muktedir kılan insani erdemleri ve canlılığı temsil eder.
Şarap uygarlığın ilerlemesini temsil ettiğinden, genellikle ölçülü olarak içmek önemliydi. Dikkatsizce içmek ve kontrolden çıkmak medeni değildi. Antik Yunanistan gibi bazı kültürlerde su ile karıştırılmasının bir nedeni de budur. (Diğer neden de suyu güvenli ve içilebilir kılmaktı, bu nedenle bir dereceye kadar süreç, şaraba su eklemek değil, suya şarap eklemek olarak düşünüldü.) Böylece şarap, antik Yunan’ın ölçülülük idealinin bir testi olarak hizmet etti. Bu gerilim, Lapithler ve Sentorlar ile ilgili Yunan mitinde gösterilmiştir. Hikayede, Lapithler’in Kralı Pirithous (Yunanistan’ın kuzeyindeki Teselya’nın efsanevi bir halkı), komşu Sentorlar’ı, adı “at terbiyecisi” anlamına gelen (vahşilik ve kaostan düzen ve medeniyete geçişi ifade eder) Hippodameia ile olan düğününe davet eder. Lapithler ılımlı ve uygardır, ancak yarı insan, yarı at Sentorlar genellikle ilkel, barbar yaşamı temsil eder. Medeniyetsiz olduklarından, Sentorlar şaraba alışkın değillerdir. Böylece ziyafette hızla sarhoş olur ve kontrolden çıkarlar. Geline, damada ve hem erkek hem de kadın misafirlere tecavüz etmeye başlarlar. Kargaşa, Centauromachy olarak bilinen ve Lapithler’in Sentorlar’ı daha komplike silahları ve taktikleri nedeniyle kolayca yendiği bir savaşa dönüşür. Lapithler miğfer takar ve medeniyetin ayırt edici özellikleri olan kılıç ve metal uçlu mızraklar gibi metal silahlar kullanırlarken, Sentorlar tahta sopalarla, taşlarla, dallarla ve ağaç gövdeleriyle idare etmek zorundadılar. Sentorlar vahşi doğaya geri sürülürler, böylece uygar yaşam ile barbarlık arasındaki sınırı yeniden doğrulamış olurlar.
Bir zamanlar bir kültürün parçası olan şarap, medeniyetin genişlemesine yardımcı olmuştu. İstenen bir ticaret nesnesiydi ve ticareti teşvik ederek, bilgiyi yayan kültürel temaslara sebep oldu.
Şarap endüstrisi ve ticareti para kazandı ve istihdam yaratarak insanların refahını artırdı. Bu açıdan, diğer ekonomik çabalardan zenginleşecek doğal kaynaklara, coğrafyaya veya iklime sahip olmayan Yunanistan gibi kültürler için özellikle önemliydi. Bağlantılı olarak, Yunanistan’da Dionysos ve şarapla ilgili yapılan kutlamalar tiyatronun icadına yol açtı. Şarap kültür ve medeniyetle ilişkilendirilse de yazının başında bahsettiğim bir başka yönü de var. Son derece düzenli ve kısıtlayıcı medeniyet içindeki biz insanlar birer makine değiliz. Düzenin kısıtlamalarına ve boğuculuğuna karşı ara sıra psikolojik, duygusal ve ruhsal anlamda bir salıvermeye ihtiyacımız var. Örneğin, Karnaval, Roma Satürnalyası* ve Yahudi Purim’in** arkasındaki fikir de budur. Çağlar boyunca, şarap, müzik ve dans dahil olmak üzere bu tür sosyal faaliyetler, bu amaçla kullanılmıştır. Dionysos dini de bu tür bir uygulamayı özetler.
* (Satürnalya Bayramı, Satürnalia Festivali veya Satürnalya, Roma Paganizminde Satürn onuruna kutlanan bir bayramdır.)
** (Purim, antik Pers İmparatorluğu’nda yaşayan Yahudilerin, Haman’ın onları öldürme planından kurtuluşunun anısına kutlanan bir bayramdır. Bu hikâye Tanah’ın Ester kitabında anlatılmaktadır.)
Nereid ve Deniz Sentoru
Gümüş bir şarap vazosu sahnesinde, çalkantılı bir denizde, neredeyse tamamen çıplak bir kadın, bir deniz sentorunun sırtında, iki bacağı sağda yana doğru at sürüyor. Nereid (Oceanus ve Tethys’in kızı), deniz perisi ve deniz tanrısı Nereus ile eşi Doris’in 50 güzel kızından biri. Vücudu sadece kucağında bir perde ve göğüs kısmında bir bant ile kaplı. Her iki elinde de yelken gibi şişkin ve rüzgar esiyormuş izlenimi veren dalgalı bir kumaş tutuyor.
Deniz sentoru, Yunan ve Roma mitolojisine göre, üst gövdesi boynuzlu bir insana, bir atın ön ayaklarına ve devasa bir balığın kıvrımlı kuyruğuna sahip bir yaratıktır. Kuyruğundaki Nereid’e dönüp bakar; sağ elinde onun yüzünün önünde bir ayna tutuyor; sol elinde bir çelenk taşır. Bacaklarının altında bir kabuk, kuyruğunun altında bir yunus ve bir balık tasvir edilmiş. Parçanın en solunda, muhtemelen aynalı, ikinci bir deniz arkadaşı olan ve eli çelenkin yanında görülebilen başka bir deniz canlısının kuyruğu görülebilir. Denizcilik temaları, Roma gümüş sofra takımlarında nispeten yaygındır. Zengin ziyafetlerde, şarap bolca akarken, çeşitli balıklar servis edilirdi.
Yaşam Döngüsü, Ölüm ve Yeniden Doğuş
Asmalar, kış mevsiminin olduğu, ancak yazların çok sıcak olmadığı ılıman iklimlerde en iyi şekilde gelişir; bu nedenle asmalar daha düşük enlemlerde, -Kenan, Girit ve Kıbrıs’ın dağlık bölgelerinde olduğu gibi- daha yüksek rakımlarda daha iyi sonuç verir. Bunun nedeni, asmaların kışın bir dinlenme dönemine ihtiyaç duymasıdır. İlkbaharda yıllık büyüme döngüsü yeniden başlar. Diğer bitkiler de benzer bir yıllık döngüden geçerler, ancak asmalar, dini ve diğer kültürel önemleri nedeniyle özel ilgi görür. Bu döngü, dini bilinci genişleten mitlere de yansımıştır. Eski kültürlerde bu döngü doğum, ölüm ve yeniden doğuş olarak düşünülürdü. Asmanın kendi içinde yeniden doğuş gücünü barındırdığı düşünülüyordu. Bazı antik kültürlerde, örneğin Mezopotamya’da Dumuzi/Tammuz, Kenan’da Baal ve Mısır’da Osiris gibi bitki örtüsü ve mevsimlerle ilişkili “ölen ve dirilen tanrılar” olarak adlandırılan mitler ve başka tasvirler vardır. Yunanistan’da, (Osiris ile özdeşleşen) Dionysos, asmaların yıllık döngüsüne benzer bir role sahip. Bu, onun ölümü ve dirilişiyle ilgili bazı mitlerde ve aynı şeyi ima eden Dionysos ritüellerinde yansıtılmış. Sonuç olarak, asmalar ve üzümleri yeniden doğuşu ve sonsuz yaşamı sembolize etmeye başlamış. Efsanelerle ilişkili ritüeller, sonsuz yaşamı sağlamaya yardımcı olmak için geliştirilmiş.
İlahi Kan Olarak Şarap
Yukarıda da bahsettiğim gibi, şarap, özellikle kırmızı şarap, tanrının kanı olarak düşünülmüş. Kan, yaşam gücünün taşıyıcısı olarak kabul edilir. En iyi şarabın zorlu topraklarda yetişen üzümlerden gelmesi yaşam gücüyle olan ilişkisini daha da güçlendirir. Dolayısıyla şarap içmek, tanrının özünü özümsemenin ve kendini canlandırmanın bir yoluydu. Eski halklar için en hayati ve güçlü hayvanlardan biri, cinsel enerji ve cesaretin sembolü olan boğaydı. Sonuç olarak, genellikle ilahi olarak tapıldı ve birçok eski efsanede yer aldı. Dionysos genellikle bir boğa olarak düşünülürdü ve “boynuzlu tanrı”, “boğa doğumlu” ve “boğa kaşlı” gibi sıfatları da vardı. Ayrıca tanrılara yaygın olarak bir boğa kurban edilirdi ve muazzam miktarda kan üretilirdi. Boğa kanı içmenin insanlara bu güçlü, erkeksi canavarın enerjisini ve gücünü verdiği düşünülüyordu. Ayrıca bir afrodizyak olarak görülüyordu. Çiftçiler yaşam gücünü canlandırmak ve onları üretken kılmak için tarlalarına boğa kanı serptiler. Bazı efsanelere göre şarap, şarap ve boğa mitolojisini birleştirme fırsatı sunan ilkel bir ilahi varlığın vücudundan kaynaklanır. Klasik Yunan ve Roma şarap kültürü okuyucuya daha tanıdık gelse de, Ahameniş Pers İmparatorluğu’nda (MÖ 550-330) şarap tüketimi konusunda zengin bir kültür de vardı. Rhyton – genellikle bir hayvan başı veya ön kısmı ile süslenmiş ve şarap içmek, dökmek veya havalandırmak (havayı sıvıdan geçirmek) için kullanılan bir boynuz – bunun çarpıcı bir ifadesidir.
Eski bir İran efsanesinde şarap, ilkel bir boğanın ritüel kurbanlığından dökülen kandan kaynaklanır. Üzümlerin yıllık hasadı ve ezilmesi, bu kutsal yaratılış anını yeniden canlandıran bir ritüel olarak düşünülüyordu. Boğa sembolizmi, genellikle bir boğa görüntüsünde olan, metal veya çömleklerden yapılmış riton adlı şarap içme kaplarına da yansımış. Şarap, canavarın ağzındaki küçük bir delikten içilir ve böylece boğanın kanı doğrudan tüketilirdi.
Bugün dünyadaki çeşitli şaraplar “Boğa Kanı” olarak adlandırılıyor. En ünlüsü Egri Bikavér, Macaristan’da üretilir ve yüzyıllardır böyle bilinir. Efsaneye göre isim, 1552’de Osmanlıların Macaristan’daki Eger Kalesi’ni kuşatması sırasında ortaya çıkmış. Macarlar pes etmeyip kuşatma uzadıkça, Osmanlı kampında Macarlar’ın boğa kanıyla karıştırılmış şarap içtikleri ve onlara güç verdiği söylentisi yayılır. Ve Türkler sonunda kuşatmayı kaldırır.
Ölülerle İletişimi Kolaylaştıran Şarap
Şarabın sahip olduğu düşünülen bir etki, yaşam ve ölüm arasındaki bariyeri yıkmaktı. Bu, belirli bayram günlerinde kutlama yapanların ölü atalarıyla iletişim kurabilecekleri anlamına geliyordu. Tipik olarak onlara şarap, libasyonlar yoluyla veya başka bir şekilde sunulurdu. Bu en azından onları yatıştırmaya hizmet etmişti, ama aynı zamanda ölen akrabalarla birlikte dünyevi zevklere katılma fırsatıydı.
Şarap, Sağlık ve Antik Tıp
Anestezik ve antimikrobiyal özelliklere sahip “tıbbi” bir şarap nasıl hazırlanır? Ağaç reçineleri, içeriğindeki terpenoidlerin çözülmesine yardımcı olan yüksek alkol ile fermantasyondan sonra doğrudan şaraba eklenebilir ve eklenebilir. Ağaç reçineleri, insanlar tarafından Paleolitik zamanlara kadar uzanan uzun ve asil bir kullanım geçmişine sahiptir. İki Hacı Firuz çömleğinin kimyasal analizleri, büyük ilgi çeken bir şeyi daha ortaya çıkardı. Karakteristik triterpenoid bileşiklerin mevcudiyeti, bilinen antioksidan ve antimikrobiyal özelliklere sahip müren ağacı reçinesinin üzüm şarabına eklendiğini göstermişti. Neolitik dönemden Bizans dönemine kadar uzanan Orta Doğu’nun her yerinden gelen şarapları analiz ederken gördüğümüz gibi, reçineli şaraplar antik çağda büyük beğeni toplamıştı. Doğa Tarihi kitabının 14. kitabının büyük bir bölümünü reçineli şaraplara adayan Yaşlı Pliny’ye göre, mür katılmış şarap en iyi ve en pahalı olarak kabul edilirdi.
Mısır dışında, eski Akdeniz dünyasında şarap, zengin insanlar için bir lüks değil, genel olarak nüfus için bir gereklilik ve temel unsurdu. Ekmek ve şarap, yiyecek ve içeceklerin temel unsurlarıydı. Örneğin, Antik Romalılar günde yaklaşık bir litre şarap içtiler; benzer şekilde, eski İsrail’de tanrısı Yahveh’ye önerilen günlük şarap sunusu yaklaşık bir litreydi. Şarabın bu yaygın role sahip olmasının temel nedeni sağlıktı. Mikroplar ve diğer kirleticilerle dolu olan sıcak iklimlerde su çok fazla içilebilir değildi. Ancak alkol içeriğinden dolayı şarabın böyle bir dezavantajı yoktu. Şarabı suya karıştırmak sağlık risklerini azaltmıştı. Bu nedenle eski ordular, güvenilmez su kaynakları ile şarabı karıştırarak kendilerini hastalık ve yıkımdan korumuşlardı. Şarap, bira ve bal likörü ile birlikte orta çağ boyunca güvenli bir içecek kaynağı olarak kaldı. Şarap yaralar için de olağan bir merhemdi. Hipokrat, Yaşlı Pliny, Galen ve Celsus gibi eski bilimcilerin yazıları, hastalıkları ve yaraları tedavi etmek için şarabın nasıl kullanılacağına dair tariflerle doludur. Şarap, eski çağlardan on dokuzuncu yüzyıla kadar bu amaçlar için kullanılmış. Antik dünyada hastalıkların, kötü niyetli doğaüstü ruhlar ve güçlerden kaynaklandığına inanıldığını düşününce, hastalıklarla yararlı bir ilahi madde ile savaşmak mantıklıydı. Ancak bu sadece teori değildi; insanlar şarabın gerçekten işe yaradığını görebiliyordu. Bu gerçek, mitlere de yansımış. Homeros’un İlyada ve Odyssey’inde şarap en sık kullanılan ilaçtır. Yeni Ahit’te de 1. Timoteos risalesinde şu tavsiyede bulunulmuştur: “Artık sadece su içmeyin, mideniz ve sık görülen rahatsızlıklarınız için biraz şarap alın” (5:23) ‘’ve İyi Samiriyeli yol kenarında yatan yarı ölü soyulmuş yolcunun yaralarını sarmak için şarap kullandı’’ (Luka 10:34). Öte yandan, mitler de aşırı içmeye karşı uyarılarla doludur ve bunların sonuçlarına örnekler verir. Yukarıda bahsettiğim Lapithler ve Sentorlar efsanesi bunlardan biridir.
Şarabı ölçülü olarak içmenin sağlığı geliştirdiği ve yaşam süresini uzattığı gösterilmiş. Birçok insan kültüründe, alkollü içeceklerde fermantasyon sırasında meydana gelen B vitamini sentezi besinsel açıdan önemli olmuş; püriten sömürge hükümetleri belirli yerli fermente içecekleri yasakladığında, bazı yerli kültürler ilk kez doğrudan bir sonuç olarak beslenme yetersizliği hastalıkları yaşamış. Ancak aşırı alkol mide bulantısına, kusmaya, bayılmaya, zayıflatıcı hastalıklara ve hatta ölüme neden olabileceği gibi, bazen alkolün neden olduğu duygular dürtüsel davranışlara yol açabilir ve insanlar daha sonra yaptıklarından dolayı pişmanlık duyabilir. Birçok insan için alkol kullanımı bir sorun haline gelebilir ve kabul edilemez davranışlara veya bağımlılığa neden olabilir. Bütün bunlar alkolün, dolayısıyla alkollü fermente bir içki olan şarabın güçlü doğasının kanıtıdır. -Fermentasyon Sanatı (The Art of Fermentation) Kitabından-
Şarap İçmenin Tarihi
Şarap hem Klasik Yunan hem de Roma kültürlerinde yaygın, nispeten ucuz ve günlük bir içkiydi. Tek başına ve yemeklerle birlikte içilirdi. Yunanlar şaraplarını su ile (1 ölçü şaraba 3 ölçü su) seyreltmişlerdi, oysa Makedonlar ‘’skandal bir şekilde’’ şaraplarını sade bir şekilde içmişlerdi. Bu seyreltme, (en azından seçkinler tarafından) ‘barbar’ yabancı kültürlerin bir özelliği olarak görülen ve Yunan komedi oyunlarında geniş çapta parodisi yapılan aşırı alkolizmin önlenmesine yardımcı olmuştu. Sarhoşluk, Perithous’un düğününde sarhoş Sentorlar’ın neden olduğu kavga gibi korkunç ve medeni olmayan davranışların bir açıklaması olarak birçok Yunan mitinde de ortaya çıkar. Eski yazarlar, sarhoşluğun hem zihin hem de beden için tehlikeleri konusunda uyarırlar. Aristo, Sarhoşluk Üzerine (şimdi kayıp) bir inceleme bile yazmış ve Yaşlı Pliny, şarabın gerçeği ortaya çıkarabileceğini (in vino veritas) ancak bu tür gerçeklerin genellikle söylenmeden bırakılmasının daha iyi olduğunu kaydetmiş. Bununla birlikte, bu tür bilgili tavsiyeler, şüphesiz sıradan halk tarafından dikkate alınmamış ve Alcibiades, Büyük İskender ve Mark Antony gibi ünlü isimlerin şiddetli şarap içiciler olarak ün kazanmasını engellememiş.
Yunan sempozyumu veya seçkin erkek vatandaşların siyaset ve felsefeyi tartıştığı ve müzisyenlerle fahişeler (hetairai) tarafından eğlendirildiği içki partisi gibi sosyal etkinliklerde şarap içilirdi. Kanepeye uzanmış bir suluk tarafından yerden kolayca kaldırılabilen sığ gövdeli kyliks gibi özel içme kapları geliştirildi. Krater olarak bilinen büyük çanak çömlekler, şarabın suyla kolayca karışması için yapılmış. Sempozyumun Roma eşdeğeri, saygın kadınların konuk listesine eklendiği ve yemeğin daha fazla vurgulandığı convivium‘du. Şarabın lezzetli bir içecek ve sosyal kayganlaştırıcı olmasının yanı sıra dini törenlerde tanrılara içki dökmek gibi başka işlevleri de vardı. Genellikle güvenilmez su kaynaklarından daha sağlıklı olan şarap, bazen eski doktorlar tarafından bir ilaç olarak da reçete edilirdi. Bununla birlikte, eskiler uykusuzluk, hafıza kaybı, şişkin bir mide, karakter değişiklikleri ve erken ölüm dahil olmak üzere aşırı içmenin tehlikelerini erken tanımladığından, bu çare ölçülü olarak alınmalıydı. Şarap tanrıların bir armağanıydı ama aşırıya kaçmamak için, yoksa insan onlarla umduğundan daha erken tanışabilirdi.
Dış yüzünde genellikle mitolojiden ya da günlük yaşamdan bir konunun işlendiği resimli bir friz, içinde ise bir dans ya da içki sahnesi bulunan kyliksler, Miken döneminden Klasik Dönemin sonuna değin yaygın olarak kullanılmış.
Helenistik Akdeniz’de Şarap Kültürü
Akdeniz dünyasında şarap içme kültürü sevilmişti. Büyük İskender ile Kleopatra VII arasındaki Helenistik Dönem (c. 335-30 MÖ), ticari ilişkilerin sürekli büyüyen bir alana yayılmasına, uzak bölgeleri doğrudan veya dolaylı olarak birbirleriyle temasa geçirmesine tanık olmuştu. Şarap, basit çanak çömleklerden parlak bardaklara kadar değişik kaplarla tüketilirdi. Doğal olarak, kaliteli altın ve gümüş şarap kaplarının ticareti gelişmişti. Mısır’dan gelen ucuz şaraptan İtalya’dan gelen lezzetli Falernya şarabına ve İran’ın dağlık bölgelerinden gelen olağanüstü Carmanian şarabına kadar farklı bölgelerin de kendi uzmanlıkları vardı.
Helenistik şarap tüketimi, ticareti ve içeceğin tüketildiği kaplar hakkında çok daha fazla şey söylenebilir. Örneğin, Thasoslular’ın gül yapraklarıyla çok değer verilen bir şarap yapmaları, Efesliler’in Mezogit şarabına mayalanmamış, pişmiş üzüm suyunu karıştırmaları ya da Cyrenean tuzlu şarabının kalitesiz olmasına rağmen sindirim için iyi kabul edilmesi. Şarapların şaşırtıcı derecede geniş bir çeşitlilikte tüketildiğini, geniş çapta ticareti yapıldığını ve kültürünün yaygınlığını gösterdiğini söylemek yeterlidir. Helenistik Çağ’da, daha önceki ve sonraki dönemlerde olduğu gibi, şarap sadece uzaklara ticareti yapılacak bir mal değildi, şarap kapları sadece zenginler için lüks ürünler değildi – şarap bir yaşam tarzıydı.
Lüks, Ticari ve Geleneksel Kaplar
Şarap, söylendiği gibi, yalnızca değerli metallerden yapılmış zarif kaplardan değil, aynı zamanda cam veya toprak kaplardan ve hatta tahta kaplardan da içilirdi. Modern çağımızda camın yaygınlığı nedeniyle, hayal etmesi zor olsa da, Roma İmparatorluğu’ndan önce cam eserler (kuvars veya obsidyenden yapılmış) mümkün olan en yüksek lüks eşyalara aitti. Cam imalatının kökeni, Mezopotamya, Suriye ve Mısır’da MÖ 2. binyıla tarihlenebilir. Tunç Çağı’nın sonunda durmuş gibi görünüyor, ancak MÖ 1. binyılın başlarında Suriye ve Kıbrıs’ta yeniden başladı. Bu arada, Helenistik Suriye’de yüksek kaliteli şarap, Laodikya limanından (bugünkü Lazkiye) Kızıldeniz üzerinden Arabistan ve Hindistan’a kadar ihraç edildi. İskenderiye’deki Ptolemaios Hanedanlığı döneminde, deneyler yeni üretim tekniklerine yol açtı, böylece cam önemli ölçüde daha büyük ölçekte üretilebildi. Çünkü kalıplardan camın oluşturulması ilk kez Hellenistik Dönem’de mümkün olmuştur. Daha sonra, Geç Helenistik Dönem’de (MÖ 1. yüzyıl), Yakın Doğu’da cam üfleme keşfedildi – cam kapları toprak kaplardan daha ucuza yaptığı için cam üretiminde büyük bir devrime neden olan bir buluş.
Üst fotoğraftaki gibi seramik kapların kalıntılarından elde edilen organik kalıntılar, şarap yapımının en eski kanıtlarını sağlar. Bu tür büyük, açık ağızlı çanak çömlek kaplar, bugün hala birçok Gürcü mahzeninde bulunan geleneksel şarap yapma kapları olan ‘qvevri’ye benzer. Kvevri geleneksel Gürcü şarabının fermantasyonu, depolanması ve yıllandırılması için kullanılan büyük toprak kaptır. Tarihsel olarak en eski şarap üretim şeklidir. Yumurta şeklindeki bu kaplar, kulpsuz amforalara benzer. Geleneksel olarak kilden yapılırlar ve içine konan balmumu kaba şekil verir.
Anadolu şarap kaplarının çanak çömlek, altın ve gümüşten oluşan repertuvarı hayalleri zorlar. Ankara’daki Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde yırtıcı kuşlar, boğalar, aslanlar, kirpiler ve diğer yaratıklar şeklinde olanlar gibi pek çok örneği görülebilir. MÖ 2. bin yılın ortalarından sonlarına kadar Orta Anadolu yaylalarını yöneten Hititler’in metinlerinden, bu kapların çoğunun bir zamanlar üzüm şarabı içerdiğini biliyoruz. Hititler, başkentlerini eski Hattuşa olan Boğazkale’de bağlarla çevrelediler. Şaraplarından çok miktarda sundular, geriye kalan önemli bir miktarı da kendileri için içtiler.
Antik ve Neolitik dönemin bir diğer önemli içkisi olan şarap yolculuğumuzu, kendisi başlıca bir yazı konusu olan Ömer Hayyam’ın dizeleri ile sonlandırıyorum. Koskoca tarihin içinden daha anlatacak çok şey var elbet; benim anlatacaklarım da bu yazıdakiler olsun. Umarım keyifle okumuşsunuzdur.
Bu ömür kervanı bir tuhaf gelir gider
Kazancın yaşamasını bildiğin günler
Saki, bırak şu yarını düşünenleri
Geçti gidiyor gece, geçmeden şarap ver
Kaynaklar:
The Mythology of Wine (scribd.com)
Wine in the Ancient Mediterranean – World History Encyclopedia
Wine culture in the Hellenistic Mediterranean – Ancient World Magazine
Dionysos – World History Encyclopedia
Wine Advertisement, Herculaneum (Illustration) – World History Encyclopedia
The Art Of Fermentation : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
Oldest Evidence of Winemaking Discovered at 8,000-Year-Old Village (nationalgeographic.com)
Semele – Vikipedi (wikipedia.org)
(PDF) Antakya Mozaikleri Işığında Dionysos ve Şarap | İnanç Yamaç – Academia.edu
Uncorking the Past: The Quest for Wine, Beer, and Other Alcoholic Beverages – search | Open Library
