Bu yazı, SMA (Spinal Muscular Atrophy) hastalığının tedavisinde kullanılan ZOLGENSMA ilacında ve COVID-19 hastalığının önlenmesi için geliştirilen aşılarda uygulanan patent yasalarının, toplum sağlığına olan yıkıcı etkilerini göstermek amacıyla kaleme alınmıştır.
SMA
SMA (Spinal Muscular Atrophy) hastalığında kullanılan ZOLGENSMA adlı ilacın “deneysel” olduğu doğru değildir[i]; ilaç FDA onaylıdır[ii]. Bu kadar da değil; ZOLGENSMA, 22 Aralık 2020 tarihinde Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu Yurtdışı İlaç Listesi’ne eklenmiş bulunuyor[iii]. Hemen sevinmeyelim, bu listeye eklenmiş olması ilacın yurtdışından getirilebileceğini belgeliyor ama SGK tarafından ödeneceği anlamı taşımıyor. Yani ilacı doktor yazabilir, siz de parayı bastırıp yurtdışından getirtebilirsiniz[iv]. Ama bu “getirtebilirsiniz” sözü tamamen teorik; parayı basıp ilacı almak için Acun Ilıcalı kadar veya ona yakın bir servetiniz olması gerekiyor. Çünkü ZOLGENSMA adlı ilacın ABD’deki satış fiyatı 2,1 milyon dolar![v].
Bu meblağın hastaların aileleri tarafından karşılanmasının mümkün olmadığını üretici firma Novartis elbette biliyor. Bu yüzden de ilacı ulus devletlerin hükümetlerine pazarlamak istiyor. İlaç firmasının argümanı, onların diliyle şu şekilde formüle edilebilir: SMA hastaları bizim ilacımızla tedavi edilmediği, ölüp gitmelerine de razı olunmadığı koşullarda, hükümetler bu hastalar için yıllar boyu sürecek olan bakım ve tedavi giderini karşılamak zorundalar. Hükümetler için bu ağır bakımın maliyeti uzun dönemde bizim ilacımızdan daha pahalıya mal olacaktır. Hükümetler ilacı satın alıp ülkelerindeki hasta çocukları iyileştirsinler![vi]
İlacın fiyatının bu sıra dışı yüksekliğindeki sebebin maliyetin yüksek olmasından kaynaklandığı sanılmasın. Firma patent yasalarından aldığı yetkiyle böyle bir fiyat belirleyebiliyor; patent süresi dolmadan jenerik ilaç[vii] üretilmesi de yasal olarak mümkün değil. Patent yasalarının, küresel bir endüstri haline gelen ilaç firmalarının ARGE çalışmalarını teşvik ettiği varsayılıyor. Yeni bir molekülün geliştirilerek ilaç olarak piyasaya sürülmesinin 8-15 yıl sürdüğü, bu süreçteki harcama maliyetlerinin milyar dolarlarla ifade edildiği, böyle bir patent düzenlemesi olmasa ilaç şirketlerinin yeni ilaç üretmek için kaynak ayırmaya yanaşmayacağı iddia ediliyor.
COVID-19 AŞILARI
SMA ve COVID-19 hastalıklarının uzaktan veya yakından benzerlikleri yok. Neredeyse tek ortak yanları tıbbi ürün olmalarından ibaret. Ama konumuz bu! Tıbbi ürünler üzerindeki patent yasaları…
Dünya üzerinde 90 civarında merkezde aşı geliştirme çalışmaları sürüyor. Bu aşılar farklı faz aşamalarında bulunuyorlar. FAZ 3 aşamasını tamamlayan, FDA[ix], EMA[x] gibi denetim kuruluşlarının ve uluslararası bilim çevrelerinin onayından geçmiş aşıları temin edebilen ülkeler vatandaşlarını aşılamaya başladılar. Hiç şüphesiz oldukça uzun bir süreçten bahsediyoruz. Dünya nüfusu 7,6 milyar[xi]; hastalığın kontrol altına alınması için toplumun %70-90[xii] arasındaki bir kesiminin aşılanması gerekiyor. Basit bir hesapla Dünya nüfusunun en az 5,3 milyarının aşılanması gerektiği, iki doz aşılama için minimum 10 milyar doz aşıya ihtiyaç olduğu ortaya çıkar. Dünya ilaç endüstrisi için telaffuz edilmesi bile zor sayılardan söz ediyoruz: 10 milyar doz!
Dünya Ticaret Örgütü (WTO) raporları 2021 yılı sonuna kadar 2 milyar doz aşı üretilebileceğini gösteriyor[xiii]. Yani Dünya nüfusu içerisinde 1 milyar kişi, gerekli bilimsel koşulları yerine getirmiş iki doz aşıya ulaşabilecek. Hesap açık, 2021 yılı sonunda dünya nüfusunun %87’sine gerekli koşulları sağlamış bir aşı uygulanamayacak. Yoksul ülkeler veya zengin ülkelerin yoksul toplulukları aşı için en erken 2022 yılını beklemek zorundalar. Daha da önemli olan nokta, bir yıldan daha fazla bir süre beklemek zorunda olan ve dünya nüfusunun %87’sini oluşturan yoksullar, COVID-19 hastalığına bağlı mortalite[xiv] ve morbidite[xv] riskini en fazla yaşayanlardan oluşuyor.
2020 yılı Kasım ayında Hindistan ve Güney Afrika Cumhuriyeti liderliğinde gelişmekte olan ülkelerden oluşan bir konsorsiyum Dünya Ticaret Örgütüne resmen başvurdu. COVID-19 pandemisinin tüm Dünya insanlarının sağlığını tehdit ettiğini ve bu koşullarda aşı gibi hayat kurtaracak bir tıbbi üründe tekel uygulamasının kabul edilemez olduğu savunulan başvuruda, Dünya Ticaret Örgütünün üretilen aşılar için fikri mülkiyet hakkının yani patent uygulamasının geçici olarak askıya alınması istendi. Hindistan gibi farmasötik teknolojinin gelişmiş ve yeterli üretim kapasitesine sahip ülkelerin jenerik ilaç üretmesine izin verilmesi[xvi], pandeminin bir yıldan daha kısa bir sürede kontrol altına alınabileceği anlamına gelmektedir. Patent uygulamalarının askıya alınmasıyla, jenerik aşı üretimi çok daha ucuza ve yeterli miktarda temin edilebilecek, çevre ülkelere ulaştırılmasında zorunlu olan soğuk tedarik zincirini de kolaylaştıracaktır.
Dünya Ticaret Örgütü, aşı uygulaması için fikri mülkiyet haklarının geçici olarak askıya alınması teklifini reddetti. Tüm dünyadaki ana akım medya organları konuya sessiz kaldılar. Çok sayıda düşük ve orta gelirli ülke teklifi desteklerken İngiltere, ABD, Kanada, Norveç, Japonya ve AB öneriye şiddetle karşı koydular. Teklife karşı çıkan ve tümü gelişmiş ülkelerin temsilcileri, patent yasalarının askıya alınması halinde yeni aşı, teşhis ve tedavi buluşlarının teşvik edilmesi yerine baltalanacağını iddia ettiler. AB temsilcisi “fikri mülkiyet haklarının COVID-19 ile ilgili ilaç ve teknolojilere erişimi herhangi bir şekilde engellediğine dair bir kanıt yok” açıklaması yaptı[xvii].
Dünya Ticaret Örgütünün (WTO) bu teklifi kabul etmeyeceğinin sinyali aylar önce verilmişti. WHO Genel Direktörü Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus, 24 Ağustos 2020’de “COVID-19, ancak hükümetler, araştırmacılar, üreticiler ve çok taraflı ortaklar arasında bir işbirliği ile karşılanabilecek eşi görülmemiş bir küresel sağlık sorunudur[xviii]” açıklamasının ardından çözüm yolu olarak market ve tedarik zincirlerini geliştirerek aşının adil dağıtımının sağlanabileceği iddiasıyla ortaya atılan COVAX[xix] oluşumunu gösterdi[xx]. Hindistan ve Güney Afrika Cumhuriyeti’nin önerisine karşı çıkan gelişmiş ülkeler, patent yasalarının erişimin önünde bir engel olduğu iddiasını reddediyor ve eşit erişimin gönüllü lisanslama, teknoloji transferi düzenlemeleri ve aşılar için bağışçılar tarafından finanse edilen COVAX yoluyla elde edilebileceğini savunuyorlar.
ÖZCESİ ŞUDUR:
Pandemi gerçeğinin apaçık ortada durmasına rağmen, kapitalist siyasi/ekonomik sistemin eli/kolu bağlıdır. Çünkü bir pandemiden kaçınmak için alınması gereken tedbirler, küresel sömürü düzeninin varoluşuna aykırıdır. Kesin olarak söylemek ve bilmek zorundayız, zoonatik virüslerin bir pandemi halini almasının bizatihi sebebi, sömürü ve eşitsizlik üzerine kurulmuş olan siyasi rejimlerdir[xxi]. Zoonatik virüsler, küresel ısınma, dünya ekosisteminin geriye dönüşsüz olarak bozunumu, çevre kirliliğinin önlenemeyen artışı, bizleri köklü bir ekonomik/sosyal değişimin öncüsü veya bu uygarlığın yıkımını umutsuzca izleyen bir tanığı olmak gibi bir seçime zorlamaktadır. COVID-19 pandemisi Homo Sapiens’in belki de son şansıdır.
DİPNOTLAR- KAYNAKLAR
[i] İlacın “deneysel” aşamada olduğu iddiası Sağlık Bakanı Fahrettin Koca’ya aittir.
[ii] https://www.fda.gov/vaccines-blood-biologics/zolgensma
[iii] Tıbbi ayrıntılarına girmek istemiyorum ama şu kadarını yazmalıyım: İlaç tüm SMA vakalarında uygulanamıyor; hastalığın bir tipinde ve belli bir yaşın altında olan çocuklarda kullanılıyor. Hasta seçimi doğru yapıldığı taktirde iyi sonuçlar alındığı biliniyor.
[iv] https://www.sma.org.tr/duyuru/295/zolgensma-titck-yurtdisi-ilac-listesine-eklendi
[v] https://smabenimleyuru.org.tr/gen-tedavisi-ile-ilgili-merak-edilenler/
[vi] Bildiğim kadarıyla Novartis ilaç firmasının bu şekilde bir açıklaması yok. İlaçla ilgili olarak ilaç şirketinin tutumundan yola çıkarak benim tarafımdan yazıldı. DAD.
[vii] Jenerik ilaç: Kimyasal patentlerle korunan bir ilaçla aynı kimyasal maddeyi içeren farmasötik ilaçtır. Orijinal ilaçların patentleri sona erdikten sonra jenerik ilaçların satışına izin verilir. (Kaynak: Vikipedi)
[viii] Kaynak: https://www.vergidegundem.com//documents/10156/78907/xLAx_SEKTxRx_SUNUM_NxHAx.pdf
[ix] FDA:
[x] EMA: European Medicines Agency, Avrupa ilaç ajansı.
[xi] Kaynak: Dünya Bankası, 2018.
[xii] Virüsün geçirdiği mutasyonlar nedeniyle aşılama oranının %70’ten %90’a çıkarılması gerektiği iddia ediliyor.
[xiii]https://www.wto.org/english/news_e/news20_e/trip_22dec20_e.htm?utm_source=dlvr.it&utm_medium=twitter
[xiv] Morbidite: Özel bir grup içinde ve belirlenmiş bir zaman diliminde belli bir hastalığa yakalanan ve tanı konulan hastaların sayısı (veya oranı).
[xv] Mortalite: Genel populasyon içinde belli bir hastalığa bağlı ölüm sayısı (oranı).
[xvi] Hindistan dünyadaki en önemli jenerik ilaç üretici ülkelerden biridir.
[xvii] https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)32581-2/fulltext#.X-2eF5hMknw.twitter
[xviii] https://www.who.int/news/item/24-08-2020-172-countries-and-multiple-candidate-vaccines-engaged-in-covid-19-vaccine-global-access-facility
[xix] COVAX, COVID-19 testleri, tedavileri ve aşılarına adil erişim için çığır açacak küresel bir işbirliği olarak tanıtılmıştır.
[xx] COVAX organizasyonu için ayrıntılı bilgi için: https://www.gavi.org/covax-facility
[xxi] Küresel sömürü düzeniyle pandemi arasındaki ilişkiyi yazdığım yazıyı okumanızı öneririm: https://www.mukavemet.org/sars-cov-2-virusu-yoksulluk-esitsizlik-ve-somuruden-besleniyor/
Tek kelimeyle muhteşem. Anlatım zenginliği, kolay anlaşırlık, konuya hakimiyet mükemmel. Yazıyı Almancaya çevirip bu yazıyı kaynak göstererek Almanya’da paylaşacağım.
Behiye