Adalet ve Eğitim – III

FARKLILAŞMA, EŞİTSİZLİK-ADALETSİZLİK KAYNAKLARI

Bu genel başarısızlık ve öğrenciler arasında çok büyük akademik başarı farklılaşmalarının anlaşılması ve aşılabilmesi için sorunun kaynaklarına bakmak gerekiyor. Burada okul türlerine göre, okullara göre, okul sahipliğine göre, oturum yerlerine göre, sınıf ve zümre ayrışmalarına göre farklılaşmalara dair bazı betimsel bilgiler verilecektir.

3.1.Türe Dayalı Resmi Eşitsizlik: %5-10 İçin Nitelikli Okullar, Genel Okullar, İmam Hatipler, Mesleki Teknik Okullar, Açık Liseler ve Açıköğretim

Okul öncesi bile

• Resmi kreş, yuva, okul öncesi ve ana sınıfı,
• Sıbyan, Diyanet ve Cemaatlere bağlı okullar olarak ayrışmış bulunuyor.

Ortaokula gelince DİN/MEZHEP temelli

• Hafızlık (ortaokulun bir veya iki yılına karşılık sayılabiliyor),
• İmam Hatip Ortaokulu ve
• Genel Ortaokul şeklinde üç tür oluşturulmuş bulunuyor.

Ortaöğretimde okul türleşmesi ve aralarındaki ayrışmalar çok daha derinleşiyor. Resmi ve Özel Fen Liseleri dışında neredeyse ortaöğretim akademik başarı ölçütlerini karşılayan okul türü bulunmuyor.

Bu okul türlerine dayalı ayrışmaların ne anlama geldiğini daha ayrıntılı olarak TYT ve Alan sınavlarının sonuçları açık bir şekilde belgelemektedir.

Okul Türlerine Göre 2019-TYT Puan İstatistikleri (ÖSYM)

3.2. Aynı Tür Okullar ve Üniversiteler Arasında Büyük Ayrışma: En Niteliksizden Mutlak Nitelikliye

Ortaöğretim düzeyine gelince artık eşitsizlikler resmen ifşa ediliyor ve resmi nomenklatura (resmi sınıflamalara) konu oluyor. Mutlak puanla alan okullardan öğrenci bulamayan İmam Hatipler, Mesleki Teknik Okullar ve bazı Çok Programlı Liselere kadar büyük katı hiyerarşik bir dizilim ortaya çıkıyor.

Dahası salt okul türleri arasında değil aynı okul türünde her bir okul arasında da büyük ayrışmalar bulunmaktadır.

….

Bu listeyi tamamlamaya kalksak, 2019-2020 yılı itibariyle 12.662 ortaöğretim okulu (lise) olduğuna göre

şeklinde olacaktır.

Üniversiteler için bir örnek verirsek, devlet (resmi) üniversitelerden Bitlis ve Boğaziçi örneğinde aynı programlar arasında şöyle bir tablo ortaya çıkmaktadır.

Bitlis istekli öğrenciler taban şartları bile karşılayamadığı için öğrenci kontenjanını dolduramamaktadır.

Boğaziçi, okul başarı puanlarının da eklenmesiyle 500 tam puanın bile üstüne çıkmaktadır.

3.3. Okul Donanımına Göre Farklılaşmalar: Maddi Destek Olanağı

MEB’in çeşitli raporlarında okullarda kütüphane olup olmaması ve kitap sayısı önemli bir gösterge olarak öne çıkmaktadır.

Adnan Gümüş’ün koordinasyonunda 2004 İlköğretim ve 2006 Ortaöğretim taramaları okul donatıları ile başarıları arasında doğrusal ilişkiler ortaya koymuştur. Okulun toplayabildiği yardımla ve okul donatısıyla okulun başarı puanı arasında paralellik bulunmaktadır.

3.4. Öğretmen Deneyimine Göre Farklılaşmalar

“Kötü” okul olur mu bilmiyorum ama MEB raporlarına göre öğretmen çalışma yılı ne kadar artarsa, öğretmen hareketliliği ne kadar azsa o okullar daha başarılı gözükmektedir.

Daha doğrusu aile ve öğrenciler gibi öğretmenler içinde istendik ve istenmedik okul sıralamaları oluşmuş bulunmaktadır.

3.5. Yerleşimsel Eşitsizlik: Memleket ve Oturulan Semt Az Çok Kaderdir

“Varlıklı aileler daha varlıklı semtlerde oturur, çocukları daha donanımlı resmi okullara veya özel okullara gider, sınav başarıları daha yüksek olur ve daha prestijli diplomalar edinirler, yetişkin yaşamında daha prestijli konumlarda çalışırlar ve daha elit semtlerde otururlar.”

Empirik olarak, istatistiki olarak aradaki korelasyona bakılabilir. Acaba, bir şehirdeki semtin arsa metrekare değeri ile çocukların LGS ve TYS sınav başarıları arasında nasıl bir ilişki bulunmaktadır?

Bunu semt semt olmasa da ilçe ilçe rahatlıkla görmek mümkündür. Örneğin İstanbul’da Beşiktaş, Kadıköy, Ankara’da Çankaya, İzmir’de Karşıyaka, Bornova, Adana’da Çukurova vb. örneklerinde diğer ilçelerle kıyaslandığında okullar arasında çok büyük sınav puanı farklılaşmaları yani ilçe/semt sakinlerinin varlık durumuna göre okulun akademik niteliği ve başarısında anlamlı farklılaşmalar oluşmaktadır.

3.6. Okulun Sahipliğine Dayalı Resmi Eşitsizlik: Özel Okulların Payı

“Kızım, ‘ben 400 puanla Sağlık Yüksekokuluna giderken benden düşük puan alan arkadaşımın ailesinin parası vardı, arkadaşımı özel üniversitede [Vakıf] Eczacılık’a yazdırdılar, bu nasıl bir kader’ diyor. Çocuğuma bu imkânı sunamadığım için kendimi çok kötü hissettim.”

Değerlendirme raporuna göre 2018 LGS’de özel okul ile devlet ortaokulu öğrencileri arasındaki puan farkı 82 olarak açıklanmıştı. 500 tam puan alan 18 öğrencinin 4’ü devlet okulu 14’ü özel ortaokul mezunu idi. Daha sonra bu bilgilere yer verilmemeye başlandı.

Sadece özel okullar arasındaki başarı farkı değil yükseköğretim düzeyinde artık tüm geleceği etkileyen en prestijli uzmanlık (lisans) diplomalarının parayla satın alınabilmesi ayrışmaların daha da artmasına yol açmaktadır. Çok istendik programlara, örneğin resmi üniversitelerde Tıp, Diş Hekimliği, Eczacılık için 460 puanlardan daha yüksek bir puan, Hukuk gibi programlar için 400’den daha yüksek taban puan gerekirken özel üniversitelerde, Batıda paralı üniversitelerde, Balkanlarda, Kıbrıs’ta, Türki Cumhuriyetlerde parası olan için 180 puanla girdikleri aynı diplomayı veren programlar bulunmaktadır.

Türkiye’de okulları, sahiplik ve örgünlük ilişkisi içinde

• Resmi,
• Özel,
• Açıköğretim diye üç ana kategoriye ayırabiliriz.

2018-2019 Eğitim Öğretim Yılı Resmi, Özel ve Açıköğretimin Payı

MEB’in 2019-2020  bütçe görüşmeleri tutanaklarına göre 2019-2020 eğitim ve öğretim yılında resmî ve özel 12.851 okul öncesi, 24.856 ilkokul, 19.345 ortaokul ve 12.662 liseyle toplam 69.714 okulda 1 milyon 126 bin 780 öğretmen ve açık öğretim öğrencileri de dâhil olmak üzere 17 milyon 870 bin 712 öğrencimizle eğitim ve öğretime devam etmektedir.

2019-2020 eğitim ve öğretim yılı itibarıyla tüm eğitim kademelerinde toplam 14.311 özel okul bulunmaktadır. 2018-2019 eğitim ve öğretim yılında açık öğretim öğrencileri hariç tüm özel okullarda kayıtlı öğrencilerin toplam öğrenci sayısına oranı yüzde 8,72’ye ulaşmıştır. Örgün eğitim içerisindeki özel okul sayılarının toplam okul sayısına oranı ise yüzde 19,2’dir.

Özellerin 2019-2020 için payları:

• İlkokul %4,98
• Ortaokul %6,22,
• Ortaöğretim %13,66 (Liseler %22,14, Mesleki Teknik %6,52).

Yükseköğretimde özelleştirme çok daha yüksek bulunuyor. 2016-2017 öğretim yılı itibariyle 7 milyon 198 bin 987 öğrenciden sadece 2 milyon 466 bin 295’i devlet üniversitelerinin parasız birinci öğretimlerinde okuyorlar. Gerisi yani %66’sı parasıyla öğrenimlerini sürdürüyorlar.

2016-2017 Yükseköğretim (Önlisans, Lisans, Lisans Üstü) Öğrenci Sayıları

Sonuçta varlıklı kesimler hem çocuklarına özel öğretmen tutmaya kadar farklı olanaklar sunmakta, buna rağmen çocukları iyi bir resmi okul giriş puanını garanti edemezse bile çocuklarını özel okullara, daha sonrasında da puanına bakılmaksızın yurtiçi veya yurtdışı özel yüksekokul veya üniversitelerin prestijli programlarına göndermektedir.

3.7. Ailenin Sınıfına Dayalı Eşitsizlik: Her Şey Üst %10 İçin

Başta özel okullar olmak üzere varlıklı ilçe, özel okul ve yüksek akademik başarıyla girilen “nitelikli” okullar sınıfsal eşitsizlik temelinde biçimlenmektedir. Gelir dağılımında üst %10, bazen üst %20 dilimde yer alıp çocuklarının ortalama iyi bir eğitim imkânına kavuşamayan sınırlı sayıda öğrenci olduğu kestirilebilir. Tersi durumda, düzenli ve ciddi bir geliri olmayan geniş halk kesimi için iyi bir okul ve öğretmen bulabilmek, eğitim öğretim sürecindeki yüksek rekabette başarılı olabilmek mucizelere kalmaktadır.

Bu yapılanma, aileleri olmadık cemaat veya farklı siyasal oluşumların aracı durumuna da düşürmektedir. Özellikle geçmişte Gülen hareketine bağlı okullar olma üzere cemaat okulları ve sınav yolsuzlukları bu yoksulluktan veya sınıfsal farklardan beslenmektedir.

İmam Hatipler, öğretmen okulları, askeri akademiler, polis kolejleri, mesleki teknik okullar da öğrencilerini daha çok bu geniş grup arasından seçmektedir.

Pandemi süreciyle ilgili bir veri paylaşılırsa; koronaya yakalanma durumu ile

• “Toplumsal cinsiyetin” (erkek öğrencilerin daha fazla yakalanması) yanı sıra
• “Hane büyüklüğü” ve “kardeş sayısı” artırıcı yönde,
• “Yoksulluk” (hane içi olanaklar) yani öğrencinin
  • “ayrı bir odası”,
  • “ayrı bir masası” ve
  • “kendine ait bilgisayarı/tableti” olması azaltıcı yönde ilişkili bulunuyor.

“Çevrenizde/ yakınlarınızdan oldu mu?” Çevresindekilerin koronaya yakalanma durumunun bazı göstergelerle/değişkenlerle korelasyonları (2021 Ocak araştırması)*

Kaynak: Gümüş, A. (2021) “Covid 19 Sürecinde Öğrencilerin 9 Aylık Deneyimleri:
EBA ve Online Öğretim Altında Dijitalleşmenin ve Dijital Diktasyonun Yaygınlaştırılması”. Eleştirel Pedagoji. Nisan 2021.

3.8. Soyluluğa, Ailenin Zümresine Dayalı Eşitsizlik: Anne Baba Eğitimine Göre Yarılmalar

Ailenin sosyoekonomik düzeyi öğrencinin gideceği okul ve program türünün en önemli belirleyicilerinden biri olduğu gibi aynı zamanda başarısının da temel göstergelerinden birini oluşturmaktadır.

Örneğin MEB’in 2020 Merkezi Sınavda öğrencilerin merkezi sınav puanı ortalamalarının anne eğitim düzeylerine göre (ilkokul, ortaokul, lise, yüksekokul, 3 yıllık eğitim enstitüsü, lisans ve lisansüstü olmak üzere yedi kategoride)  anne eğitim düzeyi ilkokul olan öğrencilerin merkezi sınav puanı ortalamasının 267,60, lisansüstü olan öğrencilerin ortalamasının 387,65 olduğu, merkezi sınav puanı ortalaması arasında 120,05 puan fark bulunduğu görülmektedir.

Kaynak: 2020 Ortaöğretim Kurumlarına İlişkin Merkezi Sınav (Sonuç Raporu), Temmuz 2020, MEB

Baba eğitim düzeyi ilkokul olan öğrenciler ile lisansüstü olan öğrencilerin merkezi sınav puanı ortalamaları arasında 120,94 puan fark bulunmaktadır.

Kaynak: 2020 Ortaöğretim Kurumlarına İlişkin Merkezi Sınav (Sonuç Raporu), Temmuz 2020, MEB

Anne baba eğitiminin her kademe artışında çocukların akademik başarısı 15-20 puan etkilenmektedir.

Sonuç Yerine: Halka “Hibrit”, Üsttekine “Ayrıcaklı” Eğitim Değil Herkese Yaşama Dönük Nitelikli Okul ve Eğitim

Günümüz kapitalist %10’un yönettiği, %10’unun yüksek nitelikli adamlık/aracılık ettiği bir sistemle karşı karşıya kalındığı söylenebilir.

Böyle bir ekonomipolitik sistemin “adaleti” bu düzene uygun olacaktır; kar, kazanç, ücret, alınan paylar bu toplumsal yapılanmaya uygun olacaktır.

Okullardaki adalet sistemi yerleşik düzene aracı olacak/adamlık yapacak %10 gibi bir “yüksek nitelikli başarılı” dilimin uygun şekilde seçilmesi, ayıklanması üzerine kurulu gözüküyor.

Hatta %80’lik dilim için, pandemi sonrası, okul maliyetleri bile gereksiz görülüyor, bunların büyük kısmı “hibrit” öğretim adı altında nitelikli okul ve üniversite yaşam sürecinden tümden “uzaklaştırılmak” isteniyor.

Çözüm yolu ve mücadele; EREKSEL DÜZEYDE insan, tolum ve doğa yararına, STRATEJİK OLARAK herkes için nitelikli bilimsel-eleştirel yaratıcı öğrenim, TAKTİKSEL DÜZEYDE buna uygun ortam sağlamak veya kolaylaştırıcılık yapmak.

Bunun için ailenin, öğretmenin ve öğrencinin eşitler arasında ve diyalogda olması.

Okul ve üniversitenin çocuk ve gençlerin nitelikli kendilerini geliştirecekleri ve gerçekleştirdikleri yaşam alanları olması.

Hibrit, uzaktan vb. bunlara karşı çıkmak; öğretmen ve öğrencilerin kendi yol ve stratejisini geliştirmesine olanak sunmak; teknolojiyi yaşam alanının yerine geçirmek yerine yaşamı ve öğrenmeyi kolaylaştırmak için kullanmak.

Okullar ve üniversiteler yaşam alanıdır, yaşam alanlarımıza sahip çıkalım ve onları daha da geliştirelim.

Herkesin hak ettiği malı, hizmeti, saygıyı, gücü edinebilmesi; herkesin çabası ve ihtiyacına göre bir üretim, değerlendirme ve paylaşım sisteminden geçecektir. Herkese eşit eğitim olanağı ve eğitimine uygun iş olanağı sunmak ve bu olanaklar içinde okul ve işte göstereceği çabaya/başarıya göre karşılık almasını sağlayacak bir sistem adalet idealine en yakını gözükmektedir.

Eğitimin ve işin içeriği de insana, topluma, doğaya uygun yani yaşamı artırıcı geliştirici olursa yapılanlar zarar verme veya şiddet yerine yaşama pozitif bir katkı oluşturacaktır.

Ortak yaşamın veya çatışmaların çözülmesinde asgari ilke olarak emek ve ihtiyaç temel ölçü sayılırsa, yaşatma ve yaşama esas alınırsa, iş ve okul birer yaşatma süreci olursa, adalet idealine biraz daha yaklaşılmış olabilir